Η Φωτογραφία, η μνήμη, η αναπαράσταση και η ανάμνηση

                                                © Tasos Biris.

       Ο Γάλλος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Maurice Halbwachs στο μνημειώδες έργο του “Συλλογική μνήμη” αναφέρει μεταξύ άλλων πως “Η ανάμνηση είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό μια ανακατασκευή του παρελθόντος με τη βοήθεια δεδομένων που δανειζόμαστε στο παρόν, ανακατασκευή την οποία έχουν προετοιμάσει άλλες ανακατασκευές που έχουν δημιουργηθεί σε προηγούμενες εποχές κι απ’ όπου η  εικόνα του παρελθόντος έχει προκύψει ήδη παραλλαγμένη”. Σε αυτή την διαδικασία η οπτική μνήμη κυριαρχεί, είτε σαν πραγματική εικόνα, είτε ως λανθάνουσα και άλλοτε ως ψευδαισθητική. Το οπτικό ερέθισμα αγκαλιάζεται από όλες τις αισθήσεις και μεταστοιχειώνεται σε μια υποκειμενική πραγματικότητα. Νεότερες νευρολογικές θεωρίες μας λένε πως όσες φορές ανακαλέσουμε μια μνήμη, τόσες φορές την επανεγγράφουμε, έτσι ώστε στο τέλος η μνήμη έχει αποκτήσει ζωή από μόνη της, έχει εξελιχθεί σε κάτι διαφορετικό από το πραγματικό.

Τα ανθρωποκεντρικά εικαστικά έργα πράττουν ανάλογα, ακολουθώντας εννοιολογικούς, συμβολικούς ή εξπρεσσιονισιτικούς δρόμους: άλλοτε αφηγηματικά κι άλλοτε στιγμιοτυπικά, διηγούνται μέσα από μυριάδες πρόσωπα την μυστική ιστορία του κόσμου, βάζοντας το δικό τους λιθαράκι στην συλλογική μνήμη". *

Caspar David Friedrich’s Wanderer above the Sea of Fog (c. 1817)

Η "Συλλογική μνήμη" είναι ένα έργο που δεν ολοκληρώθηκε από τον συγγραφέα του. Ο Maurice Halbwachs συνελήφθη το 1944 από τη Γκεστάπο και εκτοπίστηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Buchenwald, όπου πέθανε την επόμενη χρονιά. Τα χειρόγραφα στα οποία εργαζόταν έως τη σύλληψή του εκδόθηκαν από τους συγγενείς του, μετά το τέλος του πολέμου.

Εμπνευσμένος από τον Emile Durkheim, ο Halbwachs πραγματεύεται την έννοια της συλλογικής/κοινωνικής μνήμης. Εξετάζει εμβριθώς τις ατομικές, συλλογικές, κοινωνικές και ιστορικές διεργασίες καθώς και τα χωροχρονικά πλαίσια που συμμετέχουν στην κατασκευή της κοινωνικής μνήμης/σκέψης. Αναφέρεται σε παραγωγικές συγκρούσεις από τις οποίες αναδύεται η αμφισβήτηση του ορθολογικού και της ίδιας της πραγματικότητας. Η συνεισφορά του στη συνειδητοποίηση του ότι η πραγματικότητα δεν υπάρχει παρά μονάχα επειδή εμείς, κοινωνικά υποκείμενα (άτομα ή ομάδες), την κατασκευάζουμε σ' ένα συγκεκριμένο περιβάλλον -με επιλογές, απλοποιήσεις, παραμορφώσεις, εκλογικεύσεις, πρόσθεση και αφαίρεση στοιχείων που φιλτράρονται κανονιστικά- είναι καθοριστική.

Η συλλογική μνήμη είναι ένα κλασικό πλέον κείμενο αναφοράς για όσους μελετούν ή ενδιαφέρονται για τη μνήμη και τη λειτουργία της σε ατομικό, σε ιστορικό και σε συλλογικό/κοινωνικό πλαίσιο. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

* Από το κείμενο τεκμηρίωσης της έκθεσης "Η μορφή ως ίχνος συλλογικής μνήμης: Εικαστική έκθεση στην Chili Art Gallery" του Επιμελητή Πάρη Καπράλου